- 6 2, 2025
Bí mật gì ẩn sau nghệ thuật mỗi lớp sơn mài Việt Nam?
Hãy tưởng tượng bạn đang đứng trong một xưởng sơn mài ở làng Hạ Thái vào một buổi sáng đầu đông. Không khí se lạnh mang theo mùi nhựa sơn đặc trưng, trong khi đôi tay nghệ nhân đang nhẹ nhàng vuốt qua lớp sơn thứ mười hai trên tấm vóc gỗ.
Sơn mài Việt Nam không phải chỉ là một sản phẩm thủ công. Đó là câu chuyện về cuộc đối thoại giữa con người và thời gian, giữa truyền thống và hiện đại, giữa kiên nhẫn và vội vàng trong thế giới đương đại.
Nghệ thuật sơn mài Việt Nam - nơi thời gian và sự kiên nhẫn kết hợp tạo nên vẻ đẹp bất tử
Tại sao chúng ta cần hiểu về sơn mài trong thời đại này?
Khi cuộc sống hiện đại đẩy chúng ta vào guồng quay tốc độ, nghệ thuật sơn mài mời gọi chúng ta dừng lại và suy ngẫm.
Làm thế nào mà một nghề thủ công có thể tồn tại và phát triển qua hàng nghìn năm lịch sử? Câu trả lời nằm ở chính bản chất của nó.
Kỹ thuật sơn mài truyền thống - dạy chúng ta giá trị của quá trình quan trọng không kém kết quả
Những bài học từ sơn mài cho thời đại số:
- Giá trị của quá trình quan trọng không kém kết quả
- Sự kiên nhẫn là kỹ năng, không phải tính cách
- Chất lượng thật sự cần thời gian để hun đúc
- Truyền thống và đổi mới có thể cùng tồn tại
Khác với sơn mài Trung Quốc hay Nhật Bản, phương pháp đánh bóng độc quyền của sơn mài Việt Nam chính là minh chứng cho tinh thần sáng tạo trong khuôn khổ truyền thống.
Mỗi lớp sơn được chà xát và tái ứng dụng không chỉ để tạo độ cứng, mà còn để thử thách sự kiên nhẫn của người thợ.
Hành trình lịch sử: Từ cần thiết đến nghệ thuật
Khởi nguồn từ văn hóa Đông Sơn
Hơn 2000 năm trước, người Việt cổ đã có khám phá đầy tình cờ: nhựa từ cây sơn không chỉ bảo vệ đồ vật khỏi thời tiết mà còn tạo ra vẻ đẹp bất ngờ. Các đồ vật sơn mài trong những ngôi mộ cổ ở miền Bắc chứng tỏ ngay từ xa xưa, người Việt đã hiểu rằng vẻ đẹp và công năng có thể hòa quyện.
Di sản sơn mài hàng nghìn năm - hành trình từ nhu cầu thiết yếu đến nghệ thuật tinh tế
Cuộc cách mạng năm 1925
Năm 1925, trong một phiên làm việc tại Văn Miếu Hà Nội, Joseph Inguimberty - một họa sĩ Pháp - đã bị ấn tượng sâu sắc bởi những tấm sơn mài trang trí vàng. Ông ngay lập tức đề xuất với Victor Tardieu, Giám đốc Trường Mỹ thuật Đông Dương, đưa sơn mài vào chương trình giảng dạy.
Cuộc cách mạng sơn mài 1925 - khi truyền thống Việt gặp gỡ tư duy đổi mới phương Tây
Trong khi màu sắc truyền thống là đỏ và đen, nhiều màu mới được bổ sung nhờ ảnh hưởng từ Pháp: vàng, bạc và vỏ trứng. Nguyễn Gia Trí đã dẫn đắt thời kỳ hoàng kim 1938-1944 với những kiệt tác như "Cảnh nông thôn" (1939), "Thiếu nữ bên cây phù dung" (1944).
Triết lý sơn mài Việt Nam trong từng công đoạn
Câu chuyện về 12 lớp sơn
Để hiểu được triết lý của sơn mài, chúng ta cần đi sâu vào quy trình tạo ra một tấm vóc - phần khung thô của bức tranh. 12 nước sơn, mùn cưa, bó đất - những con số này không chỉ là kỹ thuật mà còn là bài học về sự kiên trì.
12 lớp sơn xếp chồng như câu chuyện về sự kiên trì - từng lớp là một bài học về thời gian
Nguyên liệu kể chuyện
Nhựa sơn được chiết xuất từ cây sơn ở vùng núi Phú Thọ theo cách thức giống như khai thác cao su. Điều thú vị là nhựa tươi có màu trắng đục, chỉ chuyển nâu khi gặp không khí - như một phép ẩn dụ về sự thay đổi tự nhiên của thời gian.
Màu đen đặc trưng của sơn mài Việt Nam được tạo ra từ phản ứng giữa nhựa và sắt khi khuấy trong nhiều ngày.
Nhựa sơn tươi màu trắng đục chuyển nâu - phép ẩn dụ về sự thay đổi tự nhiên của đời
Bốn giai đoạn, bốn triết lý
1. Chuẩn bị - Triết lý về nền tảng
Việc lựa chọn chất liệu nền không chỉ quyết định độ bền mà còn ảnh hưởng đến "tính cách" của tác phẩm. Gỗ mang lại sự ấm áp, tre tạo nên sự nhẹ nhàng, thậm chí giấy ép cường độ cao cũng được sử dụng để làm các loại hộp hay khay uống trà.
2. Phủ sơn - Nghệ thuật của sự tích lũy
Từ 12 đến 15 lớp sơn bằng sơn ta truyền thống, mỗi lớp cần khô hoàn toàn. Muốn lớp sơn màu khô, tranh phải ủ trong tủ kín gió với độ ẩm cao. Đây không phải sự lãng phí thời gian, mà là quá trình tích lũy kinh nghiệm và kiên nhẫn.
Giai đoạn ủ tranh trong tủ kín - không gian yên tĩnh để nghệ thuật trưởng thành từ từ
3. Trang trí - Khi truyền thống gặp sáng tạo
Sơn then, sơn cánh gián làm chất kết dính, cùng son, bạc thếp, vàng thếp, vỏ trai, vỏ trứng, ốc, cật tre được vẽ trên nền vóc màu đen. Nghệ nhân như Vũ Huy Mến ở làng Hạ Thái đã bổ sung vỏ trứng, vỏ trai để tạo màu vàng, màu son mới.
4. Đánh bóng - Triết lý về sự kiên trì
Tranh phải được mài mòn đi mới thấy hình, có thể được vẽ rồi mài nhiều lần. Đây là "phương pháp trừ bớt" - màu sắc được tạo ra không phải từ việc thêm vào mà từ việc loại bỏ. Đôi khi để tìm được vẻ đẹp, ta cần loại bỏ những thứ thừa thãi.
Kỹ thuật mài mòn để lộ hình - triết lý "trừ bớt" tìm vẻ đẹp qua loại bỏ thừa thãi
Ba làng nghề sơn mài nổi tiếng
Để hiểu rõ nghệ thuật sơn mài Việt Nam ngày nay, chúng ta cần nhìn vào ba làng nghề tiêu biểu. Mỗi làng đã tìm ra cách riêng để giữ gìn truyền thống trong thế giới hiện đại.
Hạ Thái (Hà Nội) - Làng của sự đổi mới
Đây là làng sơn mài lớn nhất miền Bắc. Năm 2003, chính phủ Nhật Bản đã đầu tư xây dựng khu công nghiệp 6,3ha để hỗ trợ làng nghề phát triển.
Làng Hạ Thái với khu công nghiệp 6,3ha - biểu tượng của sự kết hợp truyền thống và hiện đại
Điều đặc biệt ở Hạ Thái:
- Nghệ nhân Vũ Huy Mến đã thử nghiệm thêm vỏ trứng và vỏ trai vào sơn mài, tạo ra những màu sắc mới lạ
- Đinh Văn Thành là người đầu tiên mang sơn mài Việt Nam đến triển lãm ở Paris (đầu thế kỷ 20)
- Làng này cho thấy rằng truyền thống có thể phát triển mà không mất đi bản chất
Tương Bình Hiệp (Bình Dương) - Cân bằng giữa cũ và mới
Làng này được gọi là "cái nôi của sơn mài mỹ thuật". Họ đã giải quyết được một vấn đề khó: Làm sao vừa bảo tồn nghệ thuật truyền thống vừa kiếm được tiền?
Xưởng sơn mài Tương Bình Hiệp - nơi cân bằng giữa bảo tồn nghệ thuật và phát triển kinh tế
Giải pháp thông minh:
- Tạo ra hai loại sản phẩm song song
- Loại 1: Sản phẩm hiện đại, đẹp, bán được cho thị trường quốc tế
- Loại 2: Sản phẩm truyền thống với kỹ thuật 12-15 lớp sơn cổ điển, giữ gìn tinh hoa nghệ thuật
- Tiền từ loại 1 giúp tài trợ cho việc làm loại 2
Cát Đằng (Nam Định) - Sáng tạo từ nguyên liệu địa phương
Làng này chuyên làm sơn mài trên gỗ (bàn thờ, kiệu...). Nhưng họ đã có một đổi mới thú vị: làm sơn mài trên tre nứa.
Sản phẩm sơn mài trên tre nứa Cát Đằng - sáng tạo từ nguyên liệu địa phương, tinh thần toàn cầu
Tại sao điều này quan trọng:
- Tre nứa có sẵn ở địa phương, rẻ hơn gỗ
- Sản phẩm nhẹ hơn, dễ vận chuyển xuất khẩu
- Chứng minh rằng có thể áp dụng kỹ thuật cũ vào vật liệu mới
- Sản phẩm từ Cát Đằng hiện xuất khẩu đến Mỹ, châu Âu, Nhật Bản
Ba làng nghề này cho thấy có nhiều cách để giữ gìn truyền thống - không nhất thiết phải làm y hệt như xưa, mà quan trọng là giữ được tinh thần và chất lượng.
Nghệ thuật đa dạng hóa
Câu chuyện về các kỹ thuật mới
Ngày nay, sơn mài đã phát triển thành nhiều phương pháp khác nhau
- Sơn mài sơn lộng
- Sơn mài vẽ mỏng
- Sơn mài khoét trũng
- Sơn mài đắp nổi
- Sơn mài cẩn trứng
- Sơn mài cẩn xà cừ, cẩn ốc
Đa dạng kỹ thuật sơn mài hiện đại - dòng sông truyền thống chảy qua địa hình sáng tạo mới
Mỗi kỹ thuật đều kể một câu chuyện riêng về sự sáng tạo trong khuôn khổ truyền thống.
Sự đa dạng này cho thấy rằng truyền thống không phải là cái khối đá cứng nhắc mà là dòng sông luôn chảy, luôn thay đổi để thích ứng với địa hình mới.
Thành công trên thị trường quốc tế
Hành trình chinh phục thế giới
Khi sản phẩm sơn mài Việt Nam từ làng Cát Đằng có mặt tại Mỹ, EU, Nhật Bản, Nga và các nước ASEAN, đó không chỉ là thành công thương mại mà còn là chiến thắng văn hóa.
Sản phẩm sơn mài Việt tại thị trường quốc tế - chiến thắng văn hóa vượt xa thành công thương mại
Các yếu tố thành công:
- Sự kiên nhẫn của người Việt
- Triết lý sống hài hòa với tự nhiên
- Tinh thần cầu tiến trong giữ gìn truyền thống
- Giá trị của việc tạo ra những thứ đẹp và bền vững
Năm 2003: Một cột mốc quan trọng
Khi JICA dành 6,3ha đất để xây dựng Cụm công nghiệp phát triển nghề sơn mài tại Hạ Thái, họ không chỉ đầu tư vào sản xuất mà còn đầu tư vào tương lai của một nền văn hóa. Việc thành lập Hội Sơn mài truyền thống tạo ra mạng lưới kết nối giữa các nghệ nhân, đảm bảo việc truyền thừa tri thức.
Lời kết: Hành trình khám phá chưa kết thúc
Qua hành trình tìm hiểu về nghệ thuật sơn mài Việt Nam, hy vọng CHUS đã mang đến cho bạn những góc nhìn mới mẻ về một di sản văn hóa đầy giá trị.
Và để bạn có thể cảm nhận trực tiếp vẻ đẹp tinh tế của nghệ thuật sơn mài, CHUS tự hào giới thiệu bộ sưu tập sản phẩm sơn mài thủ công được tuyển chọn kỹ càng.
Khám phá ngay bộ sưu tập sơn mài độc đáo tại CHUS - nơi mỗi sản phẩm đều là một tác phẩm nghệ thuật, một câu chuyện văn hóa đang chờ được kể trong ngôi nhà của bạn. Đây chính là cơ hội để bạn sở hữu và trải nghiệm trực tiếp giá trị tinh thần sâu sắc của sơn mài Việt Nam.
