Tết Đoan Ngọ: Nguồn gốc, ý nghĩa và các phong tục truyền thống

Tết Đoan Ngọ 2025 sẽ diễn ra vào thứ Bảy ngày 31/5/2025 (mùng 5 tháng 5 Âm lịch). Đây là một trong những lễ hội truyền thống quan trọng nhất của người Việt, còn gọi là "Tết diệt sâu bọ". Cùng tìm hiểu những điều cần biết về ngày lễ đặc biệt này!

Tết Đoan Ngọ Là Gì?

Tết Đoan Ngọ hay còn gọi là Tết Đoan Dương, là một trong những ngày lễ truyền thống quan trọng của người Việt Nam, diễn ra vào ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch hàng năm.

Ý Nghĩa Của Tên Gọi

Cái tên "Đoan Ngọ" mang ý nghĩa sâu sắc trong triết học phương Đông:

• "Đoan" có nghĩa là bắt đầu, khởi đầu. Đây là thời điểm đánh dấu sự chuyển mình từ cuối xuân sang đầu hè, khi thiên nhiên thay đổi mạnh mẽ.
• "Ngọ" chỉ giờ Ngọ trong ngày, tức là khoảng thời gian từ 11 giờ trưa đến 1 giờ chiều. Đây được xem là giờ "chánh ngọ" - thời khắc mặt trời lên cao nhất, ánh sáng mạnh nhất trong ngày.

Tại Sao Chọn Thời Điểm Này?

Theo quan niệm cổ truyền của người phương Đông, giờ Ngọ ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch là lúc dương khí đạt đến đỉnh cao nhất trong cả năm. Người xưa tin rằng vào thời điểm này, năng lượng tích cực từ trời đất tập trung mạnh mẽ nhất.

Chính vì vậy, đây được coi là thời khắc lý tưởng để "thanh lọc" cơ thể, xua đuổi tà khí và các bệnh tật. Mọi hoạt động cúng lễ, uống thuốc, tắm gội vào giờ này đều được tin là có hiệu quả gấp bội.

Những món ăn quen thuộc trong Tết Đoan Ngọ. Ảnh: Internet.

Tại Sao Gọi Là "Tết Diệt Sâu Bọ"?

Tết Đoan Ngọ còn có một cái tên dân gian quen thuộc khác là "Tết diệt sâu bọ" hoặc "Tết giết sâu bọ". Tên gọi này không chỉ mang tính biểu tượng mà còn phản ánh sâu sắc mối liên hệ giữa con người và thiên nhiên.

Bối Cảnh Thời Tiết Đặc Biệt

Tết Đoan Ngọ rơi vào đầu mùa hè, khi thời tiết chuyển từ mát mẻ của mùa xuân sang nóng bức oi ả. Đây chính là thời điểm lý tưởng để các loài sâu bọ, vi khuẩn và ký sinh trùng phát triển mạnh mẽ nhất trong năm.

Trong điều kiện khí hậu nóng ẩm, không chỉ sâu bệnh ngoài ruộng vườn hoành hành mà cả những "sâu bọ" trong cơ thể con người - tức các loại vi sinh vật gây bệnh - cũng dễ sinh sôi và tác động xấu đến sức khỏe.

Truyền Thuyết Ông Đôi Truân

Theo truyền thuyết dân gian Việt Nam được lưu truyền qua nhiều thế hệ, có một năm mùa màng bội thu, nhưng đúng lúc người dân chuẩn bị thu hoạch thì nạn sâu bọ bất ngờ ập đến, tàn phá hết lúa má, hoa màu.

Trong lúc dân chúng hoang mang, lo lắng không biết làm sao, bỗng xuất hiện một ông lão tên Đôi Truân từ phương xa đến. Ông có dáng vẻ tiên phong cốt cách, mắt sáng và giọng nói uy nghiêm. Ông đã chỉ dẫn người dân cách tiêu diệt sâu bọ phá hoại mùa màng bằng cách lập đàn cúng với bánh tro, trái cây vào giữa trưa. Từ đó, ngày 5/5 âm lịch trở thành dịp "diệt sâu bọ" - cả nghĩa đen (bảo vệ mùa màng) và nghĩa bóng (thanh tẩy cơ thể).

Ý Nghĩa Hiện Đại Của "Diệt Sâu Bọ"

Ngày nay, thuật ngữ "diệt sâu bọ" được hiểu theo nghĩa rộng hơn:

• Về thể chất: Thanh lọc cơ thể, loại bỏ độc tố, vi khuẩn có hại, tăng cường hệ miễn dịch để đối phó với bệnh tật mùa hè.

• Về tinh thần: Xua đuổi những điều xui xẻo, tà khí, mang lại năng lượng tích cực và tinh thần sảng khoái.

• Về môi trường: Bảo vệ cây trồng khỏi sâu bệnh, cầu mong mùa màng tươi tốt và bội thu.

6 Phong Tục Truyền Thống Chính Trong Tết Đoan Ngọ

1. Ăn Rượu Nếp hoặc Rượu nếp cẩm

Phổ biến: Cả 3 miền Bắc - Trung - Nam

Phong tục quan trọng nhất của Tết Đoan Ngọ là ăn rượu nếp (nhiều nơi gọi là cơm rượu) khi vừa ngủ dậy.

Các loại rượu nếp phổ biến theo vùng:

• Rượu nếp cái hoa vàng: Có màu vàng trong, vị ngọt dịu - phổ biến ở miền Bắc

• Rượu nếp cẩm: Màu tím đẹp mắt, hương thơm đặc trưng - đặc sản miền Nam

• Rượu nếp than: Màu đen, được ưa chuộng ở Hà Nội, Nam Định, Thái Bình

Ý nghĩa: Rượu nếp có tính nóng, vị cay giúp diệt khuẩn, tiêu diệt các vi sinh vật có hại trong cơ thể. Đồng thời kích thích tuần hoàn máu, tăng cường hệ miễn dịch.

Cách ăn truyền thống theo vùng:

• Miền Nam: Vo thành từng viên tròn, ăn kèm với xôi vò, dừa nạo

• Miền Trung: Ăn trực tiếp, trộn với đường phèn

• Miền Bắc: Ăn bằng thìa nhỏ, không vo viên

Lưu ý: Chỉ ăn vừa phải, khoảng 2-3 thìa cà phê, tránh ăn quá nhiều gây say., giảm mệt mỏi, trị mồ hôi trộm, tăng cường tiêu hóa.

2. Thưởng Thức Bánh Tro

Phổ biến: Toàn quốc, nhưng đặc sắc nhất ở miền Trung (Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi) và Đồng bằng sông Cửu Long

Bánh tro (hay bánh ú tro) là món ăn truyền thống không thể thiếu trong ngày Tết Đoan Ngọ.

Nguyên liệu chính:

• Gạo nếp: Tạo độ dẻo, thơm

• Nước tro: Từ rơm rạ đốt cháy, tạo tính kiềm

• Lá chuối hoặc lá tre: Để gói bánh

Đặc sản theo vùng:

• Miền Trung: Bánh ú tro Huế, gói lá chuối, có nhân đậu xanh

• Miền Nam: Bánh tro lá tre, không nhân, ăn với nước cốt dừa

• Miền Bắc: Bánh giầy tro, dẹt hơn, thường làm ở Hưng Yên, Bắc Ninh

Đặc điểm dinh dưỡng: Bánh có tính mát, dễ tiêu hóa, giàu chất xơ và khoáng chất từ nước tro tự nhiên.

Cách thưởng thức: Chấm với mật mía, đường thốt nốt hoặc nước cốt dừa. Ăn từ từ để cảm nhận hương vị thanh đạm, mát lành.

Bên cạnh bánh tro thông thường, tại miền Nam, đặc biệt trong cộng đồng người Hoa, bánh bá trạng là một trong những món ăn đặc trưng của Tết Đoan Ngọ. Tìm hiểu thêm: Bánh bá trạng là gì? Khám phá món bánh đặc biệt Tết Đoan Ngọ của người Hoa tại Việt Nam - Nguồn gốc, cách làm và ý nghĩa văn hóa độc đáo của món bánh truyền thống này.

3. Tắm Lá Mùi

Tắm lá thơm là một trong những nghi thức thanh lọc quan trọng nhất của Tết Đoan Ngọ.

Các loại lá thường sử dụng:

• Lá mùi: Có tinh dầu thơm, kháng khuẩn tự nhiên

• Lá sả: Đuổi muỗi, côn trùng, thư giãn tinh thần

• Ngải cứu: Xua tà khí, chữa bệnh ngoài da

• Lá bạch đàn: Làm sạch, mát da

Không chờ đến 30 Tết, nhiều vùng có tục tắm lá mùi vào Tết Đoan Ngọ. Ảnh: Interner.

Cách chuẩn bị nước tắm:

1. Hái lá tươi vào sáng sớm

2. Rửa sạch, đun sôi với nước khoảng 15-20 phút

3. Để nguội vừa phải, lọc bỏ xác lá

4. Pha thêm nước lạnh cho phù hợp

Thời gian tắm: Đúng giờ Ngọ (11h-13h), đặc biệt là 12h trưa khi dương khí mạnh nhất.

Lợi ích: Tinh dầu từ lá thơm giúp kháng khuẩn, thư giãn, làm mịn da và mang lại cảm giác sảng khoái.

4. Cúng Tổ Tiên

Phổ biến: Toàn quốc, đặc biệt trang trọng ở các làng quê miền Bắc và vùng cổ truyền miền Trung (Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình)

Lễ cúng tổ tiên trong ngày Tết Đoan Ngọ thể hiện lòng hiếu thảo và tình cảm gia đình.

5. Hái Thuốc Nam Giờ Ngọ

Phổ biến: Chủ yếu ở vùng nông thôn miền Bắc và vùng núi cao Tây Bắc, Đông Bắc (Lào Cai, Hà Giang, Cao Bằng), một số làng quê miền Trung

Hái thuốc nam là phong tục mang tính thực tế cao, gắn liền với y học cổ truyền.

Thời điểm vàng: Đúng 12h trưa, khi ánh nắng mặt trời chiếu thẳng và dương khí cực thịnh.

Cách hái đúng cách:

• Chọn lá tươi, xanh, không bị sâu bệnh

• Hái nhẹ nhàng, giữ nguyên cuống

• Không hái quá nhiều, chỉ lấy đủ dùng

• Cảm ơn cây cối trước khi hái

Bảo quản: Phơi khô nơi thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp, cất giữ để làm thuốc cả năm.

6. Treo Cây Xua Tà

Phổ biến: Chủ yếu ở miền Bắc (đặc biệt Hà Nội, Bắc Ninh, Hưng Yên) và một số tỉnh miền Trung (Thanh Hóa, Nghệ An)

Phong tục treo cây cối trước nhà để xua đuổi tà ma, đem lại may mắn.

Các loại cây thường treo theo vùng:

Miền Bắc truyền thống:

• Cành xương rồng: Có gai nhọn, xua đuổi tà ma - đặc trưng ở Hà Nội cổ
• Ngải cứu: Mùi thơm đặc trưng, trừ tà khí - phổ biến khắp vùng đồng bằng
• Cành đào: Biểu tượng may mắn - ở các làng quê Bắc Bộ

Miền Trung:

• Cành bạch đàn: Tinh dầu sát khuẩn, thanh lọc không khí
• Cành tre: Biểu tượng sự thanh cao, tiết hạnh
• Lá dứa gai: Xua đuổi côn trùng - đặc biệt ở vùng ven biển

Các làng nghề đặc biệt:

• Làng Quỳnh Cư (Hưng Yên): Treo cành đào tiên
• Làng Đông Hồ (Bắc Ninh): Treo tranh dân gian kèm cành ngải
• Các làng ở Thanh Hóa: Treo cành bưởi, chanh

Cách treo theo truyền thống:

• Treo trước cửa chính, cửa sổ
• Buộc bằng dây chỉ ngũ sắc (đỏ, vàng, xanh, trắng, đen)
• Hướng cành ra ngoài để xua tà
• Thay mới hàng năm

Thời gian: Treo từ sáng sớm, giữ trong suốt tháng 5 âm lịch.

Ý nghĩa hiện đại: Ở thành phố, nhiều gia đình thay thế bằng cây cảnh nhỏ hoặc tinh dầu thơm.

Những Điều Quan Trọng Nhất Về Tết Đoan Ngọ 2025

Giờ Cúng Tốt Nhất Năm 2025

• Giờ Ngọ (11h-13h): Thời gian truyền thống và tốt nhất
• Giờ Thìn (7h-9h): Phù hợp cúng sớm
• Giờ Mùi (13h-15h): Lựa chọn thay thế
• Giờ Tuất (19h-21h): Dành cho ai bận việc ban ngày

Mâm Cúng Chuẩn Nhất

4 món không thể thiếu:

1. Bánh tro - Xua đuổi tà khí, mang lại bình an

2. Cơm rượu nếp - "Giết sâu bọ", tăng cường sức khỏe

3. Trái cây tươi - Vải, nhãn, xoài (có vị chua ngọt)

4. Thịt vịt luộc - Giải nhiệt, cân bằng âm dương

Tùy vùng miền có thể thêm:

• Bánh ú lá tre (miền Nam)

• Bánh bá trạng (cộng đồng người Hoa)

• Bánh kê (miền Trung)

>>>>> Đọc thêm: Bánh bá trạng là gì? Khám phá món bánh đặc biệt Tết Đoan Ngọ của người Hoa tại Việt Nam để hiểu rõ hơn về món bánh độc đáo này.

Cách Cúng Nhanh và Đúng Nghi Lễ

1. Thắp hương (1, 3 hoặc 5 nén)

2. Đọc văn khấn báo cáo tổ tiên

3. Cầu mong sức khỏe, bình an, tài lộc

4. Để mâm cúng 15-30 phút rồi thu dọn

Kết Luận

Tết Đoan Ngọ không chỉ là ngày lễ mà còn là kho tàng tri thức dân gian về sức khỏe và nông nghiệp. Trong xã hội hiện đại, việc duy trì các giá trị này giúp chúng ta không quên gốc rễ văn hóa, đồng thời ứng dụng kiến thức khoa học tích cực vào cuộc sống.